Jak zeznawać w postępowaniu przed fiskusem?

Urzędnicy prowadzący postępowanie podatkowe mają prawo wezwać na przesłuchanie w charakterze świadka osoby znające szczegóły działań podatnika. Wezwany, który zignoruje związane z tym obowiązki, może być pociągnięty do odpowiedzialności porządkowej i karnej. Świadek nie zawsze jednak musi dzielić się swoją wiedzą.

W kręgu świadków

Dowodami w postępowaniach podatkowych mogą być zeznania świadków. Do złożenia zeznań urzędnicy wzywają osoby, które znają szczegóły istotne z perspektywy rozstrzygnięcia sprawy, gdy twierdzenia podatnika trudno zweryfikować na podstawie zebranych dokumentów.

Nie każdy jednak może wystąpić jako świadek. Podstawowym warunkiem, jaki trzeba spełniać, to być zdolnym do postrzegania i komunikowania swoich spostrzeżeń mową, pismem lub znakiem migowym. Ograniczenia w tym zakresie należy jednoznacznie i przekonująco wykazać. Osoby wzywane na świadków często tłumaczą, że nie mogą nimi być, ponieważ leczą się z powodu zaburzeń psychicznych, np. depresji. Nie zawsze przesądza to o niemożności złożenia zeznań. Fakt niezdolności do postrzegania lub komunikowania spostrzeżeń musi być stwierdzony w sposób obiektywny, np. w formie opinii biegłego psychiatry.

O tym, czy wystąpić w charakterze świadka, mogą natomiast zdecydować członkowie najbliższej rodziny strony. Mowa m.in. o: małżonku, wstępnych, zstępnych, rodzeństwie (więcej w ramce). Z tej opcji nie mogą skorzystać osoby bliskie, których relacje z podatnikiem nie są sformalizowane, np. narzeczony lub konkubent.

Należy zaznaczyć, że prawo odmowy złożenia zeznań przysługuje w sprawach dotyczących osób fizycznych. Nie można na nie się powołać, gdy postępowanie podatkowe jest prowadzone wobec osoby prawnej, a na świadka wezwano członka rodziny osoby kierującej tym podmiotem, np. żonę prezesa spółki z o.o. To, że dana osoba zarządza osobą prawną nie zmienia faktu, iż stroną w sprawie jest osoba prawna i do niej zostaną skierowane decyzje. Nie ma też znaczenia, że zarządca może ponosić odpowiedzialność za jej długi podatkowe (por. nieprawomocny wyrok WSA w Szczecinie z dnia 3 lipca 2013 r., sygn. akt I SA/Sz 323/13).

Pytania bez odpowiedzi

Osoba wezwana do stawienia się w charakterze świadka - poza wyjątkami opisanymi wcześniej - nie może odmówić złożenia zeznań. Ma natomiast prawo odmówić udzielenia odpowiedzi na pytanie, gdy mogłaby ona narazić na odpowiedzialność karną lub karną skarbową jego bądź jego bliskich (z kręgu osób, którym przysługuje prawo odmowy składania zeznań). Świadek nie musi ponadto odpowiadać na pytania, gdy odpowiedź mogłaby spowodować naruszenie obowiązku zachowania ustawowo chronionej tajemnicy zawodowej.

Zażalenie na postanowienie lub wniosek o uchylenie kary porządkowej wnosi się w ciągu 7 dni od dnia doręczenia postanowienia o nałożeniu kary porządkowej.

Okazuje się, że te regulacje są bardzo skutecznym sposobem na niedzielenie się swoją wiedzą z przedstawicielami fiskusa. Sądy administracyjne konsekwentnie bowiem twierdzą, że świadek ma prawo odmówić udzielenia odpowiedzi na wszystkie pytania, jeżeli zachodzą wcześniej wskazane przesłanki - co w rezultacie prowadzi do odmowy złożenia zeznań. Nie musi wyjaśniać powodów swojej decyzji. Urzędnicy nie mogą tego kwestionować. W przeciwnym razie świadek zostałby pozbawiony przyznanej mu ochrony prawnej (por. wyrok NSA z dnia 24 października 2012 r., sygn. akt I GSK 617/11).

Kary dla świadka

Świadek, który bez uzasadnionej przyczyny nie stawia się na wezwanie urzędników lub odmawia złożenia zeznań, może dostać karę porządkową. Przewiduje to art. 262 § 1 pkt 1 i 2 Ordynacji podatkowej.

Kara porządkowa może obecnie wynieść do 2.800 zł (w przyszłym roku ta kwota nie zmieni się). Sankcja nakładana jest w formie postanowienia. Ukarany może bronić się przed uszczupleniem swojego budżetu w dwojaki sposób: wnosząc zażalenie lub składając wniosek o uchylenie kary porządkowej. Zażalenie pozwala zakwestionować postanowienie, które zostało wydane, mimo że nie było do tego podstaw, np. świadek nie został uprzedzony o skutkach nieprzybycia do urzędu skarbowego. Wniosek o uchylenie kary porządkowej można natomiast złożyć, gdy niestawiennictwo było usprawiedliwione, np. z powodu hospitalizacji.

Kara porządkowa to nie jedyna sankcja, jakiej powinien obawiać się świadek. Osoba, która zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, naraża się na odpowiedzialność karną. Przewiduje to art. 233 Kodeksu karnego. Za krzywoprzysięstwo grozi kara pozbawienia wolności do 3 lat. Urzędnicy muszą jednak uprzedzić o tym świadka przed odebraniem od niego zeznań. W przeciwnym razie nie jest możliwe pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej.

Nie podlega jednak karze ten, kto, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania, składa fałszywe zeznanie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.

Świadkami nie mogą być:

»	osoby niezdolne do postrzegania lub komunikowania swoich spostrzeżeń,
»	osoby zobowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych na okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały, w trybie określonym obowiązującymi przepisami, zwolnione z obowiązku zachowania tej tajemnicy,
»	duchowni prawnie uznanych wyznań - co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi.

Prawo odmowy złożenia zeznań przysługuje:

»	małżonkowi strony (także po ustaniu małżeństwa),
»	wstępnym strony (np. rodzicom),
»	zstępnym strony (np. dzieciom).
»	rodzeństwu strony,
»	powinowatym pierwszego stopnia (np. teściom),
»	osobom pozostającym ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli (także po ustaniu tego stosunku).