Czynności sprawdzające, czyli wstępna kontrola podatników

W ramach czynności sprawdzających urząd skarbowy może zweryfikować, czy i jak podatnicy wywiązują się z wielu obowiązków podatkowych, bez konieczności wszczynania kontroli czy postępowania podatkowego. Błędy wykryte w rozliczeniach mogą być od razu poprawione. Ignorowanie wezwań urzędu skarbowego może natomiast skończyć się karą porządkową.

Zakres działań

Czynności sprawdzające prowadzone przez urząd skarbowy nazywane są wstępną kontrolą o charakterze formalnym. Procedury tej nie poprzedza się doręczeniem zawiadomienia o zamiarze jej przeprowadzenia czy wydaniem postanowienia o wszczęciu. Działania urzędu skarbowego nie kończą się formalnym aktem decydującym o prawach lub obowiązkach podatnika.

Czynności sprawdzające stosuje się, aby zbadać terminowość składania deklaracji podatkowych oraz wpłacania podatków, w tym podatków pobieranych przez płatników. Służą weryfikacji danych i dokumentów przedstawionych przez podatników dokonujących rejestracji podatkowej. Urzędnicy mogą ponadto bez wszczynania kontroli lub postępowania podatkowego analizować deklaracje podatkowe pod kątem ich poprawności formalnej i rachunkowej. Mają prawo przeprowadzić wstępną ocenę zgodności danych zawartych w rozliczeniu z rzeczywistością. Mogą wezwać podatnika m.in. do udzielenia wyjaśnień w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości, dostarczenia dokumentacji niezbędnej do weryfikacji zasadności zwrotu VAT, przedłożenia dokumentów potwierdzających prawo do ulg podatkowych i wysokość poniesionych wydatków. Czynności sprawdzające mogą być także wykorzystane do weryfikacji poniesionych przez podatnika wydatków i uzyskanych przychodów (dochodów) - w zakresie niezbędnym do ujawnienia podstawy opodatkowania z tytułu przychodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzących ze źródeł nieujawnionych. Stanowi o tym art. 272 Ordynacji podatkowej.

Wątpliwości budzi możliwość prowadzenia w ramach czynności sprawdzających kontroli krzyżowych, czyli zweryfikowania rzetelności i prawidłowości dokumentów, jakie w związku z zawieranymi transakcjami posiadają kontrahenci sprawdzanego podatnika prowadzący działalność gospodarczą. NSA w uchwale z dnia 24 października 2016 r., sygn. akt I FPS 3/16 uznał, że urząd skarbowy ma prawo podejmować kontrole krzyżowe jedynie w związku z kontrolą lub postępowaniem podatkowym. Nie może ich prowadzić u kontrahentów podatnika objętego czynnościami sprawdzającymi, ponieważ nie ma do tego podstaw prawnych w Ordynacji podatkowej.

Wydawać by się mogło, że sprawa została ostatecznie rozstrzygnięta, gdyby nie wprowadzone w 2017 r. zmiany w ustawie o VAT. Znowelizowane przepisy pozwalają w celu zbadania zasadności zwrotu podatku - bez względu na formę postępowania wyjaśniającego - sprawdzić rozliczenia podatnika oraz innych podmiotów biorących udział w obrocie towarami lub usługami, będącymi przedmiotem rozliczenia podatnika, a także zbadać zgodność tych rozliczeń z faktycznym przebiegiem transakcji. Urzędy skarbowe mogą więc powoływać się na te regulacje, aby prowadzić kontrole krzyżowe w celu weryfikacji zasadności zwrotu podatku VAT w ramach czynności sprawdzających, mimo że takiej opcji nie przewiduje Ordynacja podatkowa.

Korekta rozliczeń

Efektem przeprowadzenia czynności sprawdzających może być wykrycie uchybień w deklaracji podatkowej lub załącznikach do niej.

Poprawki nanosi na ogół podatnik na wezwanie urzędu skarbowego. Urząd skarbowy może samodzielnie poprawić wykryte na etapie czynności sprawdzających błędy rachunkowe, oczywiste pomyłki oraz nieprawidłowości wynikające ze sporządzenia deklaracji niezgodnie z wymogami formalnymi, jeżeli w wyniku modyfikacji zmiana wysokości zobowiązania podatkowego, straty, nadpłaty, zwrotu podatku albo kwoty nadwyżki podatku do przeniesienia nie przekroczy 5.000 zł. Podatnikowi przysługuje prawo złożenia sprzeciwu na taką korektę. Wniesienie go skutkuje anulowaniem poprawek naniesionych przez urząd skarbowy.

Odsetek za zwłokę od zaległości podatkowej ujawnionej po korekcie dokonanej w wyniku czynności sprawdzających nie wolno naliczyć według obniżonej stawki. Wyliczeń trzeba dokonać w oparciu o stawkę podstawową albo podwyższoną. Podwyższoną stawkę odsetkową stosuje się w przypadku zaległości w akcyzie i VAT, jeżeli kwota zaniżenia zobowiązania podatkowego, zawyżenia kwoty nadpłaty lub zwrotu podatku przekracza 25% kwoty należnej i jest wyższa niż pięciokrotna wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w dniu następującym po dniu upływu terminu płatności zobowiązania lub terminu zwrotu. W 2017 r. pięciokrotność minimalnej pensji wynosi 10.000 zł.

Kalkulator odsetkowy dostępny jest w serwisie www.kalkulatory.gofin.pl.

Kara dyscyplinująca

Utrudnianie prowadzenia czynności sprawdzających może skończyć się karą porządkową do 2.800 zł.

Ukaranym można być m.in. za ignorowanie wezwań do osobistego stawiennictwa, nieuzasadnioną odmowę złożenia wyjaśnień, nieprzedstawienie w wyznaczonym terminie dokumentów, których obowiązek posiadania wynika z przepisów prawa. Stanowi o tym art. 262 § 1 w zw. z art. 280 Ordynacji podatkowej. Karę porządkową otrzymuje podatnik (lub pełnomocnik). W przypadku osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej wymierza się ją ustawowemu reprezentantowi, członkowi organu uprawnionemu do reprezentowania lub osobie upoważnionej do prowadzenia spraw danego podmiotu. Właściciel biura rachunkowego może być ukarany za bezzasadną odmowę okazania lub nieprzedstawienie w wyznaczonym terminie ksiąg rachunkowych swojego klienta lub dokumentów będących podstawą zapisów księgowych.

Organ podatkowy powinien dokonać wymiaru kary porządkowej po uprzednim wyjaśnieniu istnienia przesłanek uprawniających do jej zastosowania (niedozwolone i nieusprawiedliwione zachowanie danej osoby), a także ustaleniu stopnia zawinienia, ewentualnych skutków uchylania się od nałożonego obowiązku, sytuacji majątkowej karanego. Ukarany może wnieść zażalenie na postanowienie o nałożeniu kary porządkowej - gdy kwestionuje zasadność wymierzenia sankcji, albo wniosek o jej uchylenie - jeżeli miał uzasadnione powody, aby nie stawić się na wezwanie lub nie wykonać innej czynności.

Urząd skarbowy w ramach czynności sprawdzających może:

-	zażądać wyjaśnień w sprawie przyczyn niezłożenia deklaracji,
-	wezwać do złożenia wymaganej deklaracji,
-	skorygować deklarację, jeżeli w wyniku naniesionych poprawek lub dokonanych uzupełnień zmiana wysokości zobowiązania podatkowego, nadpłaty, zwrotu podatku, straty lub kwoty nadwyżki podatku do przeniesienia nie przekracza 5.000 zł,
-	zwrócić się do podatnika o skorygowanie deklaracji,
-	wezwać podatnika do udzielenia niezbędnych wyjaśnień lub uzupełnienia deklaracji,
-	zażądać przekazania ksiąg i dowodów księgowych w formie JPK (od dużych podmiotów od 1 lipca 2016 r., a w przypadku pozostałych podatników - od 1 lipca 2018 r.),
-	zażądać okazania dokumentów lub złożenia ich kopii potwierdzających zasadność ulg podatkowych wykazanych w deklaracji,
-	dokonać, za zgodą podatnika, oględzin lokalu mieszkalnego lub jego części, jeżeli jest to niezbędne do zweryfikowania zgodności stanu faktycznego z danymi wynikającymi ze złożonej przez podatnika deklaracji oraz z innych dokumentów potwierdzających poniesienie wydatków na cele mieszkaniowe.